ประเภทกลอนสุภาพ ได้แก่ เสภาเรื่อง ขุนช้างขุนแผน

๑. ประวัติผู้แต่ง

            วรรณคดีเรื่องขุนช้างขุนแผนมิกวีแต่งกันหลายคน  ในปลายสมัยอยุธยา และ ในสมัย รัตนโกสินทร์ตอนต้น ตอนที่ไพเราะส่วนมากแต่งในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ ๒)การแต่งเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผนไม่นิยมบอกนามผู้แต่ง มีเพียงการสันนิฐานผู้แต่งโดยพิจารณาจากสำนวนการแต่งเท่านั้นเสภาขุนช้างขุนแผน ตอน ขุนช้างถวายฎีกาจึงไม่ทราบนามผู้แต่งที่แน่ชัด

 ๒.ลักษณะคำประพันธ์

            เรื่องขุนช้างขุนแผนเป็นคำประพันธ์ ประเภทกลอนเสภา  ๔๓  ตอน ซึ่งมีอยู่  ๘ ตอนที่ได้รับการยกย่องว่าแต่งดียอดเยี่ยมจากวรรณคดีสมาคม  อันมีสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์  กรมพระยาดำรงราชานุภาพ  ทรงเป็นประธานโดยลงมติเมื่อ  พ.ศ.๒๔๗๔  และตอน  ขุนช้างถวายฎีกาเป็นหนึ่ง ในแปดตอนที่ ได้รับการยกย่อง

             ลักษณะคำประพันธ์กลอนเสภาเป็นกลอนสุภาพ เสภาเป็นกลอนขั้นเล่าเรื่องอย่างเล่านิทานจึงใช้คำมากเพื่อบรรจุข้อความให้ชัดเจนแก่ผู้ฟัง และมุ่งเอาการขับได้ ไพเราะเป็นสำคัญ สัมผัสของคำประพันธ์ คือ คำสุดท้ายของวรรคต้น ส่งสัมผัสไปยังคำใดคำหนึ่งใน  ๕  คำแรกของวรรคหลังสัมผัสวรรคอื่นและสัมผัสระหว่างบทเหมือนกลอนสุภาพ

 ๓.เรื่องย่อ

            ครั้งหนึ่งสมเด็จพระพันวษาเสด็จประพาสสุพรรณบุรีเพื่อทรงล่าควายป่า ขุนไกรพ่อของพลายแก้วมีหน้าที่ต้อนควายป่า  เผอิญควายป่าแตกตื่นขวิดผู้คน  ขุนไกรจึงได้รับโทษประหารฝ่ายนางทองประศรีผู้เป็นภรรยาได้พา พลายแก้วซึ่งยังเล็กอยู่หนีอาญา  ไปเมืองกาญจนบุรี เมื่อพลายแก้ว อายุ  ๑๕  ปี นางทองประศรีได้พาไปบวชเรียนที่  วัดส้มใหญ่ เมื่อเรียนรู้ วิชาอาคมจนจบ แล้วก็ได้ไปบวชเรียนต่อที่วัด ป่าเลไลยก์ เมืองสุพรรณบุรี ต่อมา พลายแก้วได้แต่งงานกับนางพิม  หลังจากแต่งงานได้  ๒  วัน พลายแก้วก็ต้องยกทัพไปตีเมืองเชียงใหม่  เมื่อได้รับชัยชนะก็ได้แต่งงานนางลาวทองเป็นภรรยา

             ขณะที่พลายแก้วไปทำศึกนั้น  นางพิมล้มป่วย ขรัวตาจูจึงแนะนำให้เปลี่ยนชื่อเป็นวันทองเพื่อรักษาอาการไข้ ขุนช้างที่หลงรักนางวันทองมาโดยตลอดได้ใช้ อุบายลวงว่าพลายแก้วไปทัพตายเสียแล้ว  และอ้างกฎหมายว่าผู้หญิงม่ายที่สามีไปทัพตายจะถูกริบเป็นม่ายหลวง  นางศรีประจันผู้เป็นแม่เชื่อขุนช้าง  จึงบังคับให้นางวันทอง แต่งงานกับขุนช้างจนได้  แต่นางวันทองไม่ยอมเข้าเรือนหอ   เมื่อพลายแก้วยกทัพ กลับกรุงศรีอยุธยาพร้อมนางลาวทอง พระพันวษาได้พระราชทาน บรรดาศักดิ์ให้พลายแก้วเป็นขุนแผนแสนสะท้าน แล้วพานางลาวทองกลับสุพรรณบุรี  ขุนแผนรู้เรื่องการแต่งงานของนางวันทองกับขุนช้างก็โกรธ ประกอบกับนางลาวทองและนางวันทองวิวาทกัน  ขุนแผนจึงพานางลาวทองไปอยู่กาญจนบุรี ในที่สุดนางวันทองก็ถูกนางศรีประจันเฆี่ยนตีและบังคับจนต้องตกเป็นภรรยาขุนช้าง

               ต่อมาขุนแผนกับขุนช้างได้ไปฝึกราชการกับจมื่นศรีเสาวรักษ์ทั้งสองได้คืนดีกัน กระทั่งนางลาวทองป่วย ขุนแผนจึงฝากเวร  ไว้กับขุนช้าง  ขุนช้างก็รับปากไว้ด้วยดี    ครั้นเมื่อพระพันวษารับสั่ง  ถามถึงขุนแผน ขุนช้างกลับทูลว่าขุนแผนหนีเวรปีนกำแพงวังไปหานางลาวทอง สมเด็จพระพันวษากริ้ว จึงลงโทษให้ขุนแผนตะเวนด่านห้ามเฝ้า ส่วนนางลาวทองให้เอาไปไว้ในวัง ขุนแผนมีความอาฆาตขุนช้างมาก จึงเดินทางไปสุพรรณบุรี  สะเดาะดาลประตูขึ้นเรือนขุนช้าง แต่เข้าห้องผิดไปเข้าห้องนางแก้วกิริยา ซึ่งเป็นทาสในเรือนขุนช้างแล้วได้นางเป็นภรรยา จากนั้นจึงพานางวันทองหนีออกจากเรือนขุนช้างไปอยู่ในป่า  จนกระทั่งนางวันทองใกล้คลอด ขุนแผนจึงเข้าพึ่งพระพิจิตรกับนางบุษบา ขุนแผนเห็นว่าความผิดของตนจะทำให้พระพิจิตรเดือดร้อน  จึงขอร้องให้พระพิจิตรส่งตัวไปสู้คดีกับขุนช้าง ในที่สุดขุนแผนก็เป็นฝ่ายชนะความ

              ขุนแผนคิดถึงนางลาวทองซึ่งถูกักไว้ในวัง จึงได้ขอร้องให้จมื่นศรีกราบทูลขอพระราชทานอภัยโทษให้นางลาวทอง  เป็นผลให้พระพันวษากริ้ว  รับสั่งให้ลงอาญาจำคุกขุนแผน  ส่วนนางวันทอง  ต้องจำใจอยู่กับขุนช้างและได้คลอดบุตรที่บ้านขุนช้าง ให้ชื่อว่า พลายงาม ขุนช้างรู้ว่าไม่ใช่บุตรของตนจึงวางอุบายฆ่า  เมื่อนางวันทองทราบเรื่องจากผีพรายของขุนช้าง จึงไปช่วยพลายงามได้ทันและเล่าเรื่องทั้งหมดให้ฟัง แล้วพลายงามเดินทางไปอยู่กับย่าทองประศรีที่กาญจนบุรี ได้เรียนวิชาอาคมต่างๆ เมื่อเติบใหญ่ขึ้นจมื่นศรีพาเข้าไปถวายตัวเป็นมหาดเล็ก

               เมื่อครั้งที่พระพันวษากริ้วเจ้าเมืองเชียงใหม่ ซึ่งส่งพระราชสาส์นมาท้าทายเป็นเหตุให้พลายงามมีโอกาสกราบทูลอาสา และกราบทูลขุนแผนให้ไปทัพด้วย  ขุนแผนจึงพ้นโทษ  ขณะรอฤกษ์ เคลื่อนทัพนางแก้วกิริยาก็คลอดบุตร นางทองประศรีจึงให้ชื่อหลานว่า พลายชุมพล

               ขุนแผนกับพลายงามเคลื่อนทัพไปพักที่เมืองพิจิตร  พลายงามพบรักกับศรีมาลาลูกสาวพระพิจิตรกับนางบุษบา  ขุนแผนได้ขอศรมาลาให้กับพลายงาม ศึกเชียงใหม่ขุนแผนและพลายงามได้รับชัยชนะ เมื่อกลับถึงกรุงศรีอยุธยาพลายงามได้รับพระราชทานความดีความชอบเป็นจมื่นไวยวรนาถได้รับพระราชทานนางสร้อยฟ้า ซึ่งเป็นพระธิดาของพระเจ้าเชียงใหม่ เป็นภรรยาพลายงามหรือจมื่นไวยวรนาถจึงแต่งงานกับนางสร้อยฟ้าและนางศรีมาลา  ส่วนขุนแผนได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระสุรินทรฦๅไชยไหสุริยะภักดิ์ ครองเมืองกาญจนบุรี